Czym są trudności w uczeniu się

Trudności w uczeniu się dzieci i młodzieży są stałym problemem rodziców, nauczycieli i samych uczniów. Pojęcie „trudności w uczeniu się” po dzień dzisiejszy nie doczekało się jasnej i jednoznacznej definicji. W zależności od dyscypliny naukowej (pedagogika, psychologia, medycyna) trudności w uczeniu się będą nieco inaczej definiowane.

W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, termin „trudności w uczeniu się” stosuje się w dwóch znaczeniach: szerszym, używa się wtedy określenia niespecyficzne trudności w uczeniu się oraz węższym, mówi się wówczas o specyficznych trudności w uczeniu się.

Niespecyficzne trudności w uczeniu się są spowodowane upośledzeniem umysłowym, schorzeniami neurologicznymi, uszkodzeniami mózgu, uszkodzeniem narządu ruchu, niedowidzeniem czy niedosłyszeniem, mniejszą motywacją do nauki czy też przyczynami zewnętrznymi np. zaniedbaniem dydaktycznym (często zmieniała się nauczycielka, dziecko opuszczało dużo lekcji z powodu choroby) czy środowiskowym (rodzice nie zajmowali się dzieckiem, dziecko nie rozumie znaczenia wielu słów, stąd też nie rozumie przeczytanego tekstu, nie ćwiczy czytania i pisania).

Natomiast specyficzne trudności w uczeniu się to trudności w czytaniu i/lub pisaniu czy też uczeniu się matematyki, pomimo normalnej sprawności intelektualnej, a czasem nawet wysokiej inteligencji, dojrzałości w ogólnym rozwoju, przebywania we właściwym środowisku, jak i stworzenia dziecku odpowiednich warunków do nauki. W Polsce istnieje tradycja stosowania pojęcia specyficzne trudności w uczeniu w stosunku do dzieci z ilorazem inteligencji w normie lub powyżej normy. W grupie tej znajdują się dzieci ze specyficznymi trudnościami w opanowaniu mowy (tzw. SLI – specyficzne zaburzenia rozwoju językowego), z trudnościami w opanowaniu czytania i poprawnej pisowni (dysleksja), z problemami z kształtnym pismem (dysgrafia), a także trudnościami w liczeniu (dyskalkulia). Przedrostek dys- oznacza brak czegoś, trudność niemożność. Nadaje on negatywne znaczenie wyżej wymienionym czasownikom, które pochodzą z języka łacińskiego i greckiego.

Specyficzne trudności w uczeniu się – według szacunkowej oceny znacznej grupy osób – dotyczą 10–15% populacji. Oznacza to, że w każdej klasie można spotkać średnio od 4 do 6 dzieci ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu o umiarkowanym nasileniu, a co najmniej 1 dziecko z nasilonymi objawami tych trudności.

Do określenia specyficznych trudności w nauce czytania i pisania używane są następujące terminy:

1. dysleksja z greckiego „leksis” wyraz; z łacińskiego „legere” czytać – specyficzne trudności w nauce czytania (czytanie wolne, żmudne, z licznymi błędami i bez zrozumienia), którym często towarzyszą trudności z opanowaniem poprawnego pisania;
2. dysortografia z greckiego orthos” prosty, prawidłowy i „graphein” rysować, pisać – specyficzne trudności (zaburzenia) w komunikowaniu się za pomocą pisma, dotyczące szczególnie opanowania poprawnej pisowni (popełnianie licznych błędów, w tym ortograficznych mimo znajomości zasad pisowni i interpunkcji). Trudności te występują razem z trudnościami w czytaniu lub w sposób izolowany, czyli pojedynczo (jako czysta dysortografia);
3. dysgrafia – trudności w opanowaniu właściwego poziomu graficznego pisma, co powoduje tzw. brzydkie, nieczytelne pismo.

Termin dysleksja, który dotyczy w zasadzie trudności w czytaniu rozumiany jest w szerszym znaczeniu. Stosuje się go w odniesieniu do ogółu zaburzeń związanych z czytaniem i pisaniem. W odniesieniu do trudności w czytaniu i pisaniu o charakterze wrodzonym (dziecko przychodzi na świat z tym zaburzeniem) używa się też terminu dysleksja rozwojowa. Określenie „rozwojowa” oznacza, że jej objawy występują na każdym etapie rozwoju dziecka. Najczęściej jednak są dostrzegane w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Dlatego warto uważnie obserwować dzieci uczęszczające do przedszkola, do oddziału rocznego przygotowania przedszkolnego oraz do szkoły na etapie wczesnej edukacji. We wczesnym okresie życia dziecka mówimy o ryzyku dysleksji – podwyższonym prawdopodobieństwie rozwinięcia się tego zaburzenia w przyszłości u konkretnego dziecka. Określenie „ryzyko dysleksji” może być stosowane do klasy II szkoły podstawowej. Ryzyko dysleksji wzrasta gdy dziecko pochodzi z nieprawidłowej ciąży czy porodu, lub gdy w rodzinie występowały przypadki dysleksji rozwojowej.

Trudności w uczeniu się znalazły swoje miejsce w międzynarodowych klasyfikacjach medycznych. Nie sposób tu nie wspomnieć o obowiązującym w naukach medycznych Diagnostycznym i statystycznym podręczniku zaburzeń psychicznych wydanym przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne w 2013 roku. Klasyfikacja ta wprowadziła pewne zmiany w definiowaniu pojęcia „specyficzne trudności w uczeniu się”. Dotychczas wyodrębniono 3 różne rodzaje trudności w uczeniu się. Były to trudności w czytaniu, w pisaniu oraz w matematyce. Zaproponowana w nowej klasyfikacji definicja łączy te trudności w jedno zaburzenie, nazywając je specyficznymi zaburzeniami uczenia. Zaburzenia te mogą być łagodne, umiarkowane lub bardzo nasilone.  Dotyczą one:

• zaburzeń czytania (sprawdza się: poprawność czytania wyrazów, tempo czytania i płynność, czytanie ze zrozumieniem),
• zaburzeń ekspresji pisemnej, czyli pisma (sprawdza się: poprawność pisania, poprawność gramatyczną i interpunkcyjną, klarowność i organizację pisanych tekstów),
• zaburzeń matematycznych (sprawdza się: opanowanie pojęcia liczby, faktów arytmetycznych lub procedur liczenia, wnioskowanie/rozumowanie matematyczne).

Dysleksja jest pojęciem alternatywnym do specyficznych zaburzeń uczenia się. Dotyczy trudności, charakteryzujących się problemem z poprawnym lub płynnym czytaniem i ewentualnie niskimi sprawnościami pisania. Przy stosowaniu tego terminu w podczas diagnozy należy opisać wszelkie dodatkowe trudności dziecka, np. problemy z rozumieniem czytanych tekstów czy myśleniem matematycznym.

By zdiagnozować u dziecka specyficzne zaburzenia uczenia musi ono spełnić określone warunki. Warunek pierwszy dotyczy występowania u dziecka problemów w nabywaniu i stosowaniu umiejętności szkolnych, które muszą się utrzymywać przez minimum 6 miesięcy mimo udzielenia uczniowi specjalistycznej pomocy, czyli terapii pedagogicznej. Na trudności te wskazuje obecność co najmniej jednego z niżej wymienionych objawów:

1. Nieprawidłowe lub powolne czytanie wyrazów (np. błędy, powolność i wahania podczas czytania pojedynczych wyrazów na głos, częste zgadywanie wyrazów, trudności z ich wypowiedzeniem).
2. Trudności w zrozumieniu znaczenia tego, co się czyta (np. poprawne czytanie tekstu, ale bez zrozumienia kolejności zdarzeń, związków, głębszego znaczenia tego, co się przeczytało).
3. Problemy z poprawnym pisaniem (np. dodawanie, omijanie lub zastępowanie samogłosek czy spółgłosek).
4. Trudności z pisaniem (np. liczne błędy gramatyczne lub interpunkcyjne w obrębie zdań, słaba organizacja poszczególnych akapitów tekstu).
5. Trudności z ukształtowaniem pojęcia liczby i/lub liczenia (np. słabe rozumienie liczb, wielkości, jakie reprezentują i relacji między nimi, liczenie na palcach, gubienie się w trakcie obliczeń arytmetycznych).
6. Trudności z wnioskowaniem/rozumowaniem matematycznym (np. poważne trudności w stosowaniu pojęć, faktów lub działań matematycznych).

Warunek drugi mówi, że występujące u dziecka zaburzenia powodują, że funkcjonuje ono poniżej oczekiwań związanych z wiekiem i wywołują trudności w nauce szkolnej. Warunek trzeci podkreśla, iż specyficzne zaburzenia uczenia rozpoznaje się w okresie szkolnym. Może się zdarzyć, że zaburzenie to nie ujawni się w pełni na początku edukacji, a dopiero wtedy, gdy wymagania przekroczą możliwości ucznia (np. w tekstach pisanych pod presją czasu, w czytaniu/pisaniu długich, złożonych wypracowań z krótkim terminem realizacji lub przy dużych obciążeniach szkolnych).

O spełnieniu wymienionych powyżej warunków decyduje się na podstawie wywiadów z rodzicami, nauczycielami i specjalistami, raportów szkolnych oraz diagnozy psychoedukacyjnej.

Na naszym portalu internetowym znajdują się przygotowane przez specjalistów zabawy i ćwiczenia służące zwiększeniu efektywności uczenia się dzieci ze specyficznymi, jak i zwykłymi (niespecyficznymi) trudnościami w uczeniu się.

Oto lista sprzeczności (paradoksów) związanych z dysleksją, trudnych do zrozumienia, z którymi mogą się spotkać rodzice i nauczyciele:

1. Dziecko jest inteligentne, a nie może nauczyć się takich prostych umiejętności, jak czytanie i pisanie, czy liczenie.
2. Dziecko „niby widzi, a nie widzi” – nie ma wady wzroku a mimo tego przepisując tekst robi dużo błędów.
3. Dziecko „niby słyszy, a nie słyszy” – nie ma wady słuchu, ale z bardzo dużymi trudnościami pisze ze słuchu.
4. Dziecko dobrze widzi, a rysuje omijając elementy rysunku, pisze gubiąc litery, sylaby czy całe wyrazy.
5. Dziecko ma trudności z pisaniem ze słuchu a mimo tego ma dobry słuch muzyczny.
6. Dziecko poprawnie się wypowiada i nie ma wady wymowy, a przekręca lub myli słowa podobne do siebie brzmieniowo, ma trudności z przypominaniem sobie nazw.
7. Dziecko wie, jak należy wykonać zadanie matematyczne, lecz nie potrafi obliczyć w pamięci prostych działań arytmetycznych, nie może nauczyć się tabliczki mnożenia.
8. Dziecko zna zasady ortografii, lecz robi błędy ortograficzne.
9. Dziecko pisząc robi bardzo dużo błędów ortograficznych, nie potrafi utrwalić poprawnej pisowni słów, a jednocześnie ma talent literacki.
10. Dziecko mimo dużego wysiłku włożonego w naukę nie osiąga takich samych rezultatów, jak jego rówieśnicy.
11. Trudnościom w nauce czytania i pisania czasem towarzyszą wybitne uzdolnienia.

Autorka artykułu: dr Marzena Kowaluk-Romanek

Bibliografia:

• American Psychiatric Associatiation, 2013, DSM-5. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Waszyngton DC–Londyn, 66-73.
• Bogdanowicz M., 1995, Uczeń o specjalnych potrzebach edukacyjnych. „Psychologia Wychowawcza”, nr 3, 216–233.
• Bogdanowicz M., 1996, Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci – nowa definicja i miejsce w klasyfikacjach międzynarodowych. „Psychologia Wychowawcza”, nr 1, 13–23.
• Bogdanowicz M., Adryjanek A., 2005, Uczeń z dysleksją w szkole. Poradnik nie tylko dla polonistów. Gdańsk, Wydawnictwo Operon. https://womgorz.edu.pl/files/dysleksja.pdf http://www.dyslexia.eu.com/whatisdyslexia.html