Zaburzenia procesu lateralizacji

Zaburzenia procesu lateralizacji. Ciało człowieka nie jest symetryczne, choć nie zawsze dostrzegamy tą prawidłowość. Podobnie mózg – który tworzą dwie półkule – jest asymetryczny, zarówno pod względem struktury, jak i funkcji. Podział zadań między lewą a prawą półkulę wynika w znacznym stopniu z odmiennego sposobu pracy i organizacji otrzymywanych bodźców. W lewej półkuli bodźce analizowane są w sposób sekwencyjny (element po elemencie), np. porównywanie liter i zauważanie znaków diakrytycznych, natomiast w prawej holistycznie, globalnie, np. porównywanie całościowych obrazów bodźców. Lewa półkula jest odpowiedzialna za odbiór czasu, identyfikując bodźce kieruje się związkami logicznymi, kieruje pamięcią dotyczącą ogólnej wiedzy o świecie, przetwarza bodźce znane. Natomiast prawa przetwarza bodźce nowe, jest odpowiedzialna za analizę bodźców przestrzennych, przetwarza i przechowuje informacje matematyczne i muzyczne, rozpoznaje figury geometryczne a także takie cechy jak – kontur, barwa i jasność oraz przetwarza informacje związane z emocjami. Dla właściwego rozwoju i funkcjonowania człowieka potrzebna jest współpraca obu półkul.

Dominacja stronna u dzieci – proces lateralizacji

Jednym z aspektów ruchowego rozwoju dziecka jest proces lateralizacji, czyli przewagi stronnej czynności ruchowych. Jest on związany z funkcjonowaniem mózgu, ale nie tylko. Kiedy zapytamy kogoś, jaka część ciała jest najważniejsza w procesie uczenia się, usłyszymy najczęściej, że jest to mózg. Odpowiedź taka obejmuje jednak tylko część prawdy, ponieważ mózg, choć tak zdumiewający, nie jest samowystarczalny. Potrzebuje informacji (nieprzetworzonych), których dostarczają inne części ciała. W procesie uczenia się uczestniczą także oczy, uszy, ręce i nogi. Lewa półkula zarówno kontroluje prawą stronę ciała, jak i odbiera informacje z prawej strony
(z prawego ucha, ręki, nogi oraz z prawego pola wzrokowego obydwu oczu). Prawa półkula odbiera sygnały z lewej strony. Nie wszyscy w taki sam sposób używamy części ciała biorących udział w procesie uczenia się. Wolimy posługiwać się bardziej jedną ręką niż drugą, wybór ten dotyczy też oka, ucha oraz nogi. Kiedy bodziec dociera do mózgu, wtedy również wolimy jedną z półkul mózgowych bardziej niż drugą. Tendencja do preferowania jednej ze stron nazywana jest lateralizacją albo inaczej dominacją lateralną.

Wzorce lateralizacji i ich następstwa

Kształtowanie się dominacji stronnej przebiega u dzieci w procesie rozwoju. Przewaga jednej strony ciała nad drugą nie zjawia się od razu w gotowej postaci, lecz powstaje i nasila się w miarę ogólnego rozwoju człowieka. U prawidłowo rozwijającego się dziecka lateralizacja w ostatecznej postaci pojawia się pod koniec czwartego roku życia. Wówczas to możemy u niego zobaczyć preferencję jednego oka, ucha, jednej ręki oraz nogi.  Za typowy uważa się przy tym taki rodzaj przewagi kiedy prawa strona ciała dominuje nad lewą. Nie jest to jednak jedyny możliwy model funkcjonalny. Bowiem w każdej większej grupie ludzi istnieje pewien odsetek osób lewostronnych. Dawniej wszystkie dzieci leworęczne bez względu na rodzaj lateralizacji przestawiano na rękę prawą. Obecnie wiadomo, że przy stronnej zgodności oka i ręki (lewe oko-lewa ręka) jest to czynność niewskazana, a co więcej może pociągać za sobą specyficzne trudności w nauce szkolnej.

Oprócz prawidłowej dominacji jednorodnej, kiedy to praworęczności towarzyszy dominacja prawego oka, ucha oraz prawej nogi a leworęczności – lewego oka, ucha a także lewonożność, zdarzają się przypadki nieprawidłowej dominacji niejednorodnej, zwanej skrzyżowaną. Ma miejsce ona wówczas, gdy któryś z dominujących organów (oko, ucho, noga lub ręka) nie jest po tej samej stronie co reszta. W praktyce spotkać można różne rodzaje dominacji skrzyżowanej. Bywają np. dzieci praworęczne i prawonożne i jednocześnie lewooczne, bądź też leworęczne a przy tym prawooczne i prawonożne. Powstaje wtedy problem współdziałania poszczególnych kończyn i organów parzystych. Największe jednak znaczenie ma oko i ręka, współdziałające po tej samej stronie zapewniają one dobrą koordynację wzrokowo-ruchową (współdziałanie funkcji wzrokowych i ruchowych), potrzebną do prawidłowego czytania i pisania.

Liczne badania wykazały, że dzieci różnią się od siebie nie tylko stroną po której zaznacza się przewaga czynnościowa, lecz również tempem i siłą procesu lateralizacji. Oprócz dzieci wcześnie i silnie zlateralizowanych, są takie, u których lateralizacja przebiega powoli co wiąże się z brakiem wyraźnych różnic w pracy obu rąk. Mówimy wtedy o lateralizacji słabej czy nieustalonej a dzieci takie nazywamy oburęcznymi. Wbrew pozorom zjawisko oburęczności nie jest zjawiskiem pożądanym. Brak ogólnej przewagi czynnościowej uważa się za swoisty przejaw opóźnienia rozwojowego w tym zakresie. Utrzymywanie się oburęczności wskazuje na zagrożenie dysleksją i dowodzi konieczności rozpoczęcia ćwiczeń zapobiegających pojawieniu się trudności w posługiwaniu się językiem oraz w nauce czytania i pisania. Dziecko rozpoczynające naukę w szkole powinno ostatecznie wybrać rękę, którą będzie wykonywało czynności precyzyjne, np. pisanie.

Opisując zjawisko oburęczności nie można pominąć tzw. oburęczności wtórnej. Jest ona wynikiem długoletnich, intensywnych ćwiczeń „gorszej ręki” i powstaje w toku przestawiania z jednej ręki na drugą (zawsze dostosowujemy rękę do dominującego oka) co w efekcie daje jednakową sprawność obu rąk. Przykładowo z taką sytuacją mamy do czynienia wówczas kiedy dziecko praworęczne złamie rękę, którą głównie się posługuje i chcąc nie chcąc będzie zmuszone do posługiwania się ręką lewą, którą w ten sposób wyćwiczy. Określenie „wtórna” w odróżnieniu od lateralizacji słabej czy nieustalonej w tym wypadku mieści się w normie i ma wydźwięk pozytywny.

Podsumowując, ostatecznie możemy stwierdzić u dzieci następujące wzorce lateralizacji: prawidłowe – lateralizację prawostronną lub lewostronną oraz nieprawidłowe – lateralizację skrzyżowaną czy nieustaloną. Zakłócenia procesu lateralizacji tylko wtedy odbijają się w decydujący sposób na nauce dziecka, jeżeli współwystępują z innymi zaburzeniami rozwoju, przede wszystkim z niezręcznością motoryczną, wadliwą koordynacją wzrokowo-ruchową, zaburzeniami orientacji przestrzennej oraz zaburzeniami mowy.

Objawy lateralizacji nieustalonej i skrzyżowanej

Lateralizacja nieustalona powoduje, że napięcie mięśniowe po obu stronach ciała dziecka jest równe i w związku z tym nie czuje ono różnic między prawą a lewą stroną. Myli je. Daje się to zauważyć na lekcjach wychowania fizycznego – przy naśladowaniu ruchów stojącego naprzeciw grupy nauczyciela, wykonywaniu różnego rodzaju zwrotów, ustawianiu się w różnych miejscach oznaczonych względem jakichś innych miejsc lub przedmiotów. Jest to również widoczne w czasie nauki czytania i pisania, na lekcjach geografii i geometrii. Oburęczność powoduje nieprecyzyjność i zwolnienie tempa pisania. Często towarzyszy jej osłabiona orientacja kierunkowo-przestrzenna i zaburzenia w schemacie własnego ciała.

Orientacja w prawej i lewej stronie własnego ciała człowieka tym się różni od orientacji w prawej i lewej stronie otaczającego świata, że pierwsza jest ustalona w sposób bezwzględny a druga ma charakter oznaczenia względnego, uzależnionego od pozycji człowieka w przestrzeni. Dziecko nie od razu potrafi uchwycić względność znaczeń przestrzennych. Jean Piaget podaje, iż dziecko powinno:

• mając 5-6 lat wskazać swoją prawą i lewą rękę,
• w wieku 7 lat wskazać drogę w lewo lub prawo,
• mając 8 lat wskazać lewą lub prawą rękę osoby stojącej naprzeciwko,
• w wieku 9 lat wskazać prawą ręką swoje prawe oko, lewą ręką swoje lewe ucho itp.,
• mając 11 lat, wskazać prawą ręką lewą nogę oraz lewą ręką prawą nogę, czyli wykonywać czynności podwójnie skrzyżowane,
• w wieku 12 lat, wskazać prawą ręką lewą nogę oraz lewą ręką prawą nogę osoby stojącej naprzeciw,
• mając 12-14 lat powinno ustalić położenie trzech przedmiotów względem siebie.

Zaburzenia orientacji przestrzennej przejawiają się przede wszystkim: chwiejną orientacją w lewej i prawej stronie własnego ciała oraz osób stojących naprzeciw, brakiem orientacji w kierunkach przestrzeni, np. prawo – lewo, góra – dół, wyżej – niżej, przód – tył, przed – za, nad – pod, obok – między, kłopotami w swobodnym poruszaniu się w przestrzeni zgodnie z instrukcją, trudnościami z określeniem położenia przedmiotów względem siebie, np. połóż długopis na dolnej półce po prawej stronie, problemami z zachowaniem właściwego kierunku podczas czytania i pisania, tzn. od strony lewej do prawej.

Jednym z ważniejszych następstw dominacji skrzyżowanej jest nieprawidłowa koordynacja wzrokowo-ruchowa, szczególnie widoczna w początkowym okresie nauki pisania. Dzieci o zaburzonej koordynacji wzrokowo-ruchowej stawiają niekształtne litery, w nierównych odstępach, zdarza im się zacząć zdanie od środka wiersza albo opuścić linijkę.

U niektórych dzieci obuoczność, a także lewooczność powoduje pewne trudności związane ze zmianą roli wiodącej oka. Czego efektem jest przeskakiwanie liter przy czytaniu, opuszczanie sylab, a nawet całych wyrazów oraz zmiana kolejności liter czy cyfr, np. przestawiając kolejność liter w wyrazie „kot” uzyskujemy wyraz „tok”. To zjawisko nosi nazwę inwersji dynamicznej i spotkać je można obok inwersji statycznej – odwracania położenia pojedynczych liter w stosunku do osi poziomej lub pionowej, np. b-g, b-d, p-b, n-u, w-m.

W przypadku bardzo nasilonych zaburzeń lateralizacji u dziecka może wystąpić tzw. pismo lustrzane – polega ono na pisaniu znaków stanowiących zwierciadlane odbicie normalnego pisma (zdania czy cyfry możemy odczytać przykładając kartkę papieru do lusterka).

W procesie czytania najczęstszym zjawiskiem jest przestawianie pojedynczych liter czy sylab. Ponieważ powstające w ten sposób twory językowe zazwyczaj nie mają określonego znaczenia, zdarza się, że uczniowie dodają lub opuszczają inne dźwięki, aby uzyskać znane im słowa. Pociąga to za sobą niezrozumienie czytanego tekstu lub zmianę jego sensu, co uniemożliwia dziecku samodzielną pracę z książką.

Zadania usprawniające dla dzieci z nieustaloną i skrzyżowaną lateralizacją

Dzieci z nieustaloną i skrzyżowaną lateralizacją wymagają zadań usprawniających orientację przestrzenną i koordynację wzrokowo-ruchową, potrzebują również ćwiczeń sekwencji ruchowych, wzrokowych i słuchowych oraz pamięci symultanicznej i sekwencyjnej. Doskonałą alternatywą do tradycyjnych ćwiczeń jest wykorzystanie we wspomaganiu dziecka w rozwoju i w procesie terapii nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Komputer jest dobrym narzędziem do ćwiczenia określonych funkcji i umiejętności. Pozwala na wielokrotne wykonywanie tej samej czynności i wyćwiczenie jej do pożądanego poziomu. Atrakcyjny sposób przekazywania wiedzy (bogata grafika, specjalne efekty dźwiękowe) motywują do samodzielnego wykonywania zadań.

Autorka artykułu: dr Marzena Kowaluk-Romanek

Bibliografia: