Wczesne rozpoznawanie zaburzeń rozwoju

Pierwsze lata życia są najbardziej znaczące dla prawidłowego rozwoju dzie­cka. Wtedy to wraz z rozwojem układu nerwowego następuje rozwój wszyst­kich funkcji psychomotorycznych (wzrokowych, słuchowych i motorycznych). Zrozumienie rozwojowego funkcjonowania dziecka możliwe jest tylko wtedy, gdy weźmiemy pod uwagę wszystkie przemiany, które dokonują się na danym etapie jego życia. Roz­wój dziecka zdrowego przebiega w sposób harmonijny, rządzą nim określone reguły i mechanizmy. Wszystkie pojawiające się i doskonalone w rozwoju osobniczym funkcje tworzą pewną ciągłość. Dopiero zaburzenia w rozwo­ju dziecka wskazują na konieczność wydzielania i analizowania poszczegól­nych funkcji psychomotorycznych.

Wzorzec rozwoju dziecka i stwierdzenie jego nieprawidłowego rozwoju

Rozwój każdego dziecka przebiega według pewnych stałych schematów. W związku z tym w danym czasie można oczekiwać określonych sprawności ruchowych i określonych postępów w rozwoju umysłowym. W książkach z zakresu psychologii rozwojowej małego dziecka możemy znaleźć dokładny opis jego możliwości i umiejętności na każdym etapie rozwoju. Wzorce te stanowią punkt wyjścia przy podejmowaniu działań diagnostyczno-terapeutycznych. Warto jednak pamiętać, że nie ma dzieci rozwijających się idealnie. Niemal u każdego dziecka jesteśmy w stanie zauważyć drobne odchylenia od stanu idealnego. Jeżeli nie utrudniają one życia dziecka w istotnym wymiarze, to mieszczą się w tzw. „normie”. Nieznaczne wahania ilościowe bądź jakościowe, okresowe zwalnianie i przyspieszanie rozwoju są zjawiskiem prawidłowym.

Kiedy w takim razie będziemy mogli mówić o nieprawidłowym rozwoju? Rozwój nieprawidłowy stwierdzamy wtedy, gdy u dziecka występują objawy wyraźnie odbiegające od rozwoju idealnego. Rodzaj i nasilenie tych objawów może istotnie utrudniać dziecku planowanie i realizację celów życiowych.

Kolejność etapów rozwoju dziecka i rodzaje opóźnień

Kolejność etapów rozwoju jest taka sama u wszystkich dzieci, jednak nie wszystkie dzieci dokładnie w tym samym czasie oraz równie szybko przechodzą przez określone etapy. Wiek dziecka, w którym osiąga poszczególne „kamienie milowe” w rozwoju może nieraz znacznie się różnić. O opóźnieniu rozwoju psychomotorycznego mówimy wówczas, gdy w pierwszym roku życia dziecko osiąga poszczególne „kamienie milowe” ze spóźnieniem co najmniej sześć tygodni względem wieku. W przypadku wcześniaków bierzemy pod uwagę wiek skorygowany (wiek skorygowany = wiek metrykalny – brakujące tygodnie do terminu porodu). Jeżeli np. dziecko ma cztery miesiące, a urodziło się w trzydziestym drugim tygodniu ciąży, to do terminu porodu brakuje mu 8 tygodni (pełna ciąża trwa dziesięć miesięcy księżycowych, czyli czterdzieści tygodni). Zgodnie ze wzorem od szesnastu tygodni odejmujemy osiem, co daje nam dwa miesiące życia (osiem tygodni). Osiągnięcia naszego czteromiesięcznego wcześniaka powinny być zbliżone do osiągnięć dwumiesięcznego dziecka urodzonego w terminie. Należy jednak zaznaczyć, że dzieci urodzone przedwcześnie to bardzo zróżnicowana grupa. Ich rozwój przebiega w trudniejszych warunkach, dlatego też wyniki nie zawsze są miarodajne. Badania wskazują, że im mniejsza urodzeniowa masa ciała oraz niski wiek płodowy tym więcej zagrożeń dla prawidłowego rozwoju dziecka.

W pierwszych miesiącach życia warto zwrócić uwagę na opóźnienia w rozwoju ruchowym. Na tak wczesnym etapie rozwoju deficyty motoryczne mogą stanowić jedyny sygnał nieprawidłowości, który są w stanie odebrać rodzice i terapeuci. Braki w zakresie umiejętności motorycznych bardzo często sygnalizują przyszłe opóźnienia w rozwoju poznawczym, emocjonalnym i społecznym. W tabeli 1 pokazano harmonogram prawidłowego rozwoju motorycznego dziecka w pierwszym roku życia.

Tab.1. Umiejętności oczekiwane rozwojowo w pierwszym roku życia dziecka
(źródło: Cieszyńska, Korendo 2008)

Umiejętności, jakie dziecko osiąga w swoim rozwoju są wynikiem zarówno dojrzewania, jak i uczenia się. Rozwój poszczególnych sprawności uzależniony jest od dojrzałości układu nerwowego. Najbardziej dynamiczne przeobrażenia w ośrodkowym układzie nerwowym zachodzą w pierwszych dwóch latach życia dziecka. W związku z tym najistotniejsza jest ocena rozwoju psychoruchowego właśnie w tym czasie. Ocena ta powinna obejmować cztery podstawowe sfery rozwojowe: motorykę (sprawność całego ciała), koordynację wzrokowo-ruchową (współdziałanie funkcji wzrokowych i ruchowych, np. oka i ręki), rozwój mowy i rozwój kontaktów społecznych.

Zdobycze rozwojowe dziecka do drugiego roku życia

Poniżej zamieszczono najważniejsze zdobycze rozwojowe dziecka od momentu przyjścia na świat do drugiego roku życia. Nie należy ich postrzegać jako sztywne i nieprzekraczalne ramy, ale jako ogólne wskazówki pozwalające lepiej zrozumieć rozwój poszczególnych umiejętności.

Tab. 2. Najważniejsze zdobycze rozwojowe dziecka

Dzieci ryzyka dysleksji

Dzieci ryzyka dysleksji mogą być rozpoznawane przez rodziców i nauczycieli na podstawie charakterystycznych objawów. Dzieckiem z grupy ryzyka jest każde dziecko pochodzące z nieprawidłowo przebiegającej ciąży i skomplikowanego porodu, tzn. wcześniaki, dzieci urodzone w zamartwicy, z niską wagą urodzeniową, w złym stanie fizycznym (szczególnie gdy dziecko osiąga poniżej 6 punktów w skali Apgar). Na specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu narażone są dzieci pochodzące z rodzin, w których już pojawiały się opóźnienia rozwoju mowy, oburęczność i leworęczność czy dysleksja rozwojowa.

Wystąpienie dysleksji rozwojowej zapowiadają objawy dysharmonijnego rozwoju psychomotorycznego przyjmującego postać opóźnienia rozwoju niektórych funkcji poznawczych. Najwcześniej pojawiające się symptomy dotyczą dwóch sfer – funkcji ruchowych oraz funkcji mowy. Niektóre są już zauważalne w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym. Późne wypowiadanie pierwszych słów, zdań prostych i złożonych, słabe raczkowanie lub nie raczkowanie, późne zaczynanie chodzenia, biegania, trudności z utrzymaniem równowagi, mała zręczność rąk, nieporadność w samoobsłudze.

Diagnozując stan rozwoju dziecka, należy ocenić poziom i strefę jego aktualnego rozwoju, jak i poziom i strefę najbliższego rozwoju. Poziom aktualnego rozwoju obejmuje te umiejętności, które dziecko samodzielnie stosuje podczas wykonywania różnych zadań.

Strefa aktualnego rozwoju to zakres i liczba obszarów różnych umiejętności, spontanicznie lub samodzielnie stosowanych przez dziecko podczas realizacji stawianych mu zadań. Z kolei poziom najbliższego rozwoju obejmuje obszary tych kompetencji, które wymagają wsparcia z zewnątrz. Określa się go, oceniając gotowość dziecka do korzystania z naszej pomocy podczas realizacji różnych aktywności.

 Strefa najbliższego rozwoju to zakres i liczba obszarów, w których aktualnie zachodzą przemiany rozwojowe.

Wczesne wykrycie dysfunkcji, problemów rozwojowych oraz właściwe zorganizowanie działań wspomagających rozwój umożliwia wyrównanie lub złagodzenie istniejących braków i trudności. Argumentem uzasadniającym rangę wczesnego wspomagania rozwoju jest szczególna gotowość małego dziecka do uczenia się podstawowych umiejętności motorycznych, emocjonalnych i społecznych. Małe dzieci łatwiej generalizują wypracowane umiejętności i nawyki. . Trzeba też pamiętać, że wiele zaburzeń narasta wraz z wiekiem, co utrudnia terapię dzieci starszych.

Posiadając adekwatną wiedzę rodzice są w stanie nie tylko prawidłowo stymulować rozwój dziecka, ale również dostrzec symptomy występujących u niego zaburzeń. Co zwiększa szansę na wyrównanie drobnych opóźnień i dysharmonii rozwojowych. Powinni oni zdawać sobie sprawę, że w procesie wychowania i edukacji dzieci obowiązuje „zasada walizki”, czyli „ile włożymy, tyle wyjmiemy”. Badania wskazują, iż około 50% naszych zdolności do nauki kształtuje się do czwartego roku życia – w ciągu czterech lat w mózgu dziecka wytwarza się połowa wszystkich połączeń między komórkami mózgowymi. Kolejnych 30% zdolności uczenia się rozwija się do ósmego roku życia.

Stymulacja rozwojowa

Wczesna stymulacja rozwojowa dotyczy zaprogramowania zabaw i ćwiczeń rozwijających sprawność całego ciała i rąk, sprawność spostrzegania wzrokowego, sprawność spostrzegania słuchowego, mowę, budujących kontakty społeczne, dotyczących formowania się przewagi jednej strony ciała oraz funkcjonowania pamięci. Znajdziecie je Państwo na stworzonym przez nas portalu online.

Rodzice mogą wspomagać harmonijny rozwój dziecka poprzez rozwijanie i zaspokajanie jego ciekawości, umożliwianie mu wielozmysłowego doświadczania świata, wspólne zabawy, organizowanie aktywności ruchowej na miarę jego możliwości.

Autorka artykułu: dr Marzena Kowaluk-Romanek

Bibliografia:

• Bogdanowicz M., Adryjanek A., Rożyńska M., 2007 – Uczeń z dysleksją w domu. Poradnik nie tylko dla rodziców. Gdynia, OPERON.
• Cieszyńska J., Korendo M., 2008 – Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka. Od noworodka do 6 roku życia. Kraków, Wydawnictwo Edukacyjne.
• Dryden G., Vos J., 2003 – Rewolucja w uczeniu. Poznań, Zysk i S-ka.
• Godwin Emmons P., McKendry Anderson L., 2007 – Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej. Warszawa, Liber.
• Iig Frances L., Baker Sidney M., Bates Ames L., 2011 – Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat. Poradnik dla rodziców, psychologów i lekarzy. Wydanie VIII. Gdańsk, GWP.
• Stoińska B., Gajewska E., Pusz B., 2000 – Ocena rozwoju psychoruchowego noworodków z grup ryzyka. Metody wczesnego usprawniania noworodków i niemowląt. Ginekologia Praktyczna, Tom 8, nr 4, s. 37-41.
• Wechsler L. D., Trenti Paroli E., Wechsler D. M., 2007 – Wcześniak. Pierwsze 6 lat życia. Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL.